Kent u die mop van dat lage btw-tarief dat omhoog ging? Juist, dat bleef gewoon laag. Zo ging het in elk geval de afgelopen jaren. Al in 2004 pleitte Frits Bolkestein voor het verhogen van het btw-tarief voor de arbeidsintensieve diensten van kleermakers en kappers. Bolkestein deed dat niet als Nederlands politicus, maar als Eurocommissaris verantwoordelijk voor de interne markt en belastingen.

In 2000 had Brussel het namelijk mogelijk gemaakt om te experimenteren met de lage btw voor ambachten. Nederland was daarmee aan de slag gegaan en had de diensten van kappers, kleermakers, fietsenmakers, schilders en stukadoors overgeheveld naar het lage tarief. Maar volgens Bolkestein was het experiment mislukt. Er waren niet meer banen gecreëerd in deze sectoren, zo bleek uit een evaluatie.

In de gordijnen
Maar Nederland verzette zich heftig. Lobbygroepen vlogen in de gordijnen en politiek Den Haag stelde zich als één man op achter het lage tarief. Het Centraal Planbureau kwam met een eigen onderzoek waaruit bleek dat de btw-verlaging grotendeels was doorberekend aan de klant (door schilders wat meer dan door kleermakers, zie grafiek), en wel degelijk tot meer werk had geleid. Bolkestein zou later bakzeil halen; het experiment werd permanent beleid.

In 2012 volgde een nieuwe aanval op het lage tarief, ditmaal vanuit Den Haag zelf. Staatssecretaris van Financiën Frans Weekers stelde voor om het lage tarief te verhogen van 6% naar 8%. Uiteindelijk zou het helemaal kunnen worden afgeschaft. Maar na een storm van protest trok hij het voorstel weer snel in.

Een warme zomer wacht
Zijn opvolger Eric Wiebes waagt een nieuwe poging. Deze week lekte via NRC Handelsblad een onderdeel van het nieuwe belastingplan uit, waarin het lage tarief voor alle goederen en diensten (behalve voedsel), wordt opgetrokken naar 21%. Ook nu loeien de belangenbehartigers van verontwaardiging. Wiebes wacht een warme zomer.

Maar waarom hebben we eigenlijk verschillende btw-tarieven? Daar is een aantal theoretische redenen voor. Een heel fraaie is dat het 6%-tarief zorgt voor meer geweldige uitvindingen en een gelukkiger gezinsleven. In theorie althans.

Btw is een verstorende belasting, in de zin dat zij de beslissingen van mensen beïnvloedt. Voor sommige goederen en diensten is die verstoring ernstiger dan voor anderen. Hoge btw maakt de fietsenmaker duur, dus gaan mensen vaker zelf hun fiets repareren. Daar zitten bijvoorbeeld ook briljante uitvinders tussen die dan misschien niet meer de tijd hebben om de eeuwig volle telefoonbatterij uit te vinden. Vaders en moeders hadden, in plaats van de rammelende kettingkast vast te zetten, eindelijk een potje ganzenbord kunnen spelen met hun kinderen. Verlaag de btw op arbeidsintensieve diensten en de welvaart neemt toe. Deense onderzoekers vonden in 2007 daadwerkelijk empirisch bewijs dat het zo werkt.

Rijk profiteert
Dat laatste geldt veel minder voor een nog vaker gehoord voordeel van het lage btw-tarief: dat het mensen met lage inkomens zou helpen. Enig bewijs daarvoor vonden de Denen alleen voor aankopen van voedsel. Ook de Nederlandse cijfers laten zien dat het niet per se de armen zijn die van het lage btw-tarief profiteren. Integendeel, op basis van cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek valt uit te rekenen dat juist rijke Nederlanders er voordeel van hebben. Indien over alle goederen en diensten waarvoor nu het lage tarief geldt, 21% btw moest worden afgedragen, dan zou dat de 25% Nederlanders met het hoogste beschikbare inkomen jaarlijks €1.500 extra kosten. Maar de armste 25% betaalt in dat geval €638 meer. Rijk profiteert dus meer dan arm van het lage tarief.

Het pakket aan goederen en diensten dat onder het lage tarief valt, blijkt allerminst samen te vallen met het boodschappenmandje van Nederlanders met een laag inkomen. Het aandeel van 6%-producten in alle btw-plichtige aankopen ligt voor de 25% Nederlanders met het laagste beschikbaar inkomen op 41%. Dat is nauwelijks meer dan de 38% van het rijkste kwart.

Afschaffen dus maar, dat lage tarief. Als alle Nederlandse beloven wat vaker te ganzenborden, en de uitvinders beloven zich niet te laten afleiden door rammelende kettingkasten, moet het dit keer lukken.

Vroeger, toen Poetin nog Brezjnev heette, moesten alle Nederlandse jonge mannen in dienst. Pas in 1997, nadat het Russische gevaar voor altijd leek geweken, schortte Nederland de militaire dienstplicht op.

Toen ik begin jaren negentig afstudeerde, bestond de dienstplicht nog. Ik werd uitgeloot, maar veel van mijn mannelijke jaargenoten moesten wel opkomen. De slimmeriken onder hen lieten zich via een korte procedure tot gewetensbezwaarde verklaren en vervulden hun dienstplicht elders in de maatschappij.

Stunten met loonkosten
De werkloosheid was begin jaren negentig behoorlijk hoog en economen vreesden voor banenloze groei. Starters op de arbeidsmarkt hadden nauwelijks kans. Tenzij ze zichzelf tijdelijk tegen dumpprijzen konden aanbieden, en dat was precies wat de dienstweigeraars deden. Zij vervulden hun maatschappelijke dienstplicht bij overheidsinstellingen en onderzoeksbureaus, deden werkervaring op mochten na hun dienstplicht vaak blijven.

Stunten met loonkosten aan het begin van je carrière, is een slimme tactiek voor andere starters op de arbeidsmarkt. Maar de jongeren zelf pleitten momenteel juist voor een verbod op stunten met de prijs. Een aantal linkse jongerenorganisaties voert felle strijd voor afschaffing van het minimumjeugdloon voor 18-plussers. Het huidige het minimumjeugdloon voor 18-jarigen is nog niet de helft van het gewone minimumloon en gaat in stapjes met de leeftijd omhoog, totdat met 23 jaar het verschil is verdwenen.

Eigen ruiten ingooien
De jongerenorganisaties vinden dat niet eerlijk. Met 18 ben je volwassen, dus verdien je een volwassen loon. Afgelopen week onderstreepte ze hun eis door honderdduizend handtekeningen te overhandigen aan minister Lodewijk Asscher van Sociale Zaken. De actie kan op veel sympathie rekenen. Zowel van jongeren die hopen op een hoger inkomen, als van ouderen die hopen op minder concurrentie van met loon stuntende jongeren.

Juist vanwege dat enthousiasme onder niet-jonge werknemers, zouden de jongeren zich toch eens achter de oren moeten krabben. Gooien ze niet hun eigen ruiten in, door te eisen dat het recht om zich tegen een lagere loon aan te bieden, wordt geschrapt? Het Centraal Planbureau denkt van wel. De werkgelegenheid voor jongeren zal waarschijnlijk dalen, als het minimumjeugdloon wordt afgeschaft, stelde het CPB in 2012.

Lage werkloosheid
Nederland zit nu nog in de Europese kopgroep als het gaat om jongeren op de arbeidsmarkt. Nergens werken jongeren zoveel als hier. Het gaat vaak om kleine baantjes, maar meer dan 60% van de Nederlanders tussen 15 en 24 jaar heeft werk. In landen als Duitsland, Frankrijk en België ligt dat percentage veel lager.

Ook de werkloosheid onder Nederlandse jongeren is relatief gering. Weliswaar is de jeugdwerkloosheid met 11% flink hoger dan de 7% die voor de bevolking als geheel geldt, maar dat verschil is onvermijdelijk omdat er nu eenmaal veel schoolverlaters en werknemers met een tijdelijk contract onder de jongeren zijn. De verhouding tussen jeugdwerkloosheid en totale werkloosheid komt voor Nederland uit op 1,6. Alleen in Duitsland — waar overigens tot voor kort helemaal geen landelijk minimumloon gold — is die verhouding nog gunstiger. In alle andere EU-lidstaten ligt de relatieve jeugdwerkloosheid hoger.

Klinkt sociaal, is gevaarlijk
Bovendien zijn de Nederlandse jongeren relatief goed door de crisis gekomen. De verhouding tussen het percentage jeugdwerklozen en dat van de gehele bevolking is sinds 2009 vrijwel ieder jaar gedaald. Er kwamen wel werkloze jongeren bij, maar die toename was minder dan voor de andere leeftijdsgroepen. Ook we inzoomen op de groep van ‘oudere jongeren’ (20-25) jaar, en daarbinnen op de groep laag opgeleiden, blijft deze daling nog altijd zichtbaar.

Of de relatief gunstige arbeidsmarktpositie van Nederlandse jongeren door het minimumjeugdloon komt, valt op basis van de cijfers niet met zekerheid te zeggen. Maar het is zeker geen onlogische verklaring. Zomaar afschaffen van het jeugdloon klinkt misschien lekker sociaal, maar het lijkt mij een gevaarlijk experiment, dat zomaar zeer asociaal zou kunnen uitpakken.

De gevolgen van afschaffing voor 18-plussers moeten eerst veel beter worden onderzocht. Hadden we nog maar een ouderwets leger van pas afgestudeerde dienstweigeraars; die hadden zo’n onderzoek voor een appel en een ei kunnen uitvoeren.

(FD)

Kipfilet wordt binnenkort goedkoper. Na jaren van gestage stijging gaat de prijs van pluimvee eindelijk weer omlaag. Deze zomer leggen we extra goedkope drumsticks op de barbecue. Hoe ik dat zo zeker weet? Dat zit zo: in 2005 daalde het aantal faillissementen in Nederland snel en ik heb grafisch bewijs dat de pluimveeprijs met tien jaar vertraging de ontwikkeling van de faillissementen volgt.

Oké, even pauze. Dit klinkt wel erg onzinnig. De prijs van een kip heeft toch niets te maken met failliete bedrijven een decennium geleden?

Natuurlijk niet. Ik ga echter toch ‘bewijzen’ dat er een duidelijke verband is. Maar eerst moeten we het hebben over een bijzondere grafiek die afgelopen week op sociale media voor rumoer zorgde.

Slim gedaan
De grafiek is hieronder te zien. We zien twee lijnen die elkaar onmiskenbaar volgen. De ene lijn geeft de Duitse tienjaarsrente weer, de andere de tienjaarsrente van Japan. De boodschap: kwantitatieve verruiming door de centrale bank zorgt voor volatiliteit op de kapitaalmarkt. De onverwachte sterke rentestijging die we de afgelopen weken in Europa hebben gezien, is een tijdelijk verschijnsel. Kijk maar naar Japan, daar ging de rente na een opleving uiteindelijk toch weer omlaag. De grafiek is bijzonder overtuigend. Die Duitse rente zal binnenkort weer dalen, het kan bijna niet anders.

Maar de correlatie is een leugen. De grafiek is gemanipuleerd. Allereerst omdat elke variabele een eigen verticale as heeft. De Duitse rente staat op de linker as, de Japanse rente op de rechter as. Die laatste as begint niet bij nul en gaat langzamer omhoog dan de linker as. Dat heeft de grafiekenmaker slim gedaan. Met twee assen kun je een steile en vlakke lijn toch netjes op elkaar krijgen.

Figuurlijke trucs
Ook de horizontale as is verschillend voor beide lijnen. De Duitse rente begint in januari 2015, die van Japan start twee jaar eerder. Door op die as slim te kiezen kun je altijd minstens één keer omslagpunten precies op elkaar krijgen. Dat de lijnen in de grafiek elkaar lijken te volgen, komt dus door de keuze van de assen. Of beleggers in Duitse obligaties iets kunnen leren van de Japanse ervaringen, valt uit de grafiek niet te concluderen.

Toch zie je dit soort grafieken vaak. Sinds het uitbreken van de kredietcrisis is het een sport geworden om overeenkomsten met eerdere crises te vinden. Men legt recente grafieken op die uit de jaren dertig, vergelijkt het baanverlies met eerdere recessie en ontdekt opvallende overeenkomsten tussen beursindices in verschillende perioden. Soms gaat dat goed, maar vaak worden er trucs gebruikt om verbanden te suggereren die er niet zijn.

Daarom wordt er in de economische wetenschap ook nauwelijks gebruik gemaakt van grafieken om verbanden aan te tonen. Economen openen liever hun econometrische gereedschapskist. Dat leidt tot voor leken vaak onbegrijpelijke tabellen met coëfficiënten en testresultaten, die veel minder spectaculair ogen dan twee lijnen die elkaar volgen. Maar grafieken zijn bedrieglijk.

Willekeurig klikkend
Om dat te illustreren nog even terug naar die pluimveeprijzen en faillissementen. Ik heb deze twee variabelen volkomen toevallig uitgezocht: het waren de eerste twee cijferreeksen die ik willekeurig klikkend op de website van het CBS tegenkwam.

Wanneer je de prijsindex voor pluimvee en de index voor het aantal faillissementen in een grafiek met een enkele y-as weergeeft, is geen enkel verband zichtbaar. Pluimveeprijzen zijn relatief stabiel terwijl het aantal faillissementen flink op en neer gaat.

Op zoek naar een verband, bereken ik voor beide reeksen een voortschrijdend gemiddelde, zodat de pieken en dalen wat minder worden. Pluimveeprijzen en faillissementen krijgen ieder een eigen verticale as, waarvan de rechter niet bij nul begint.

Vervolgens is het een kwestie van net zo lang schuiven met de horizontale as, om een mooie match te vinden. Dat blijkt niet moeilijk. Vertraag het aantal faillissementen met tien jaar en het is duidelijk: de prijs van kippenvlees gaat binnenkort flink dalen. Ik steek de barbecue vast aan.

(Uit: FD)

De huizenmarkt tackelde de Nederlandse economie. Het was een smerige tackle van achteren. Jarenlang leken huizenprijzen alleen maar omhoog te kunnen. De overwaarde die daardoor ontstond werd door huiseigenaren en masse gecasht bij de bank. Met eerste, tweede en derde hypotheken financierden we een consumptiefeest, waardoor de economische groei eind vorige eeuw zo snel werd opgestuwd, dat de halve wereld naar Nederland stroomde om de Hollandse wonder-economie te bewonderen.

Maar op het consumptiefeest volgde de kater. Of beter: de tackle van achteren. Na de kredietcrisis bleken huizenprijzen ook te kunnen dalen. De consumptie daalde en hypotheken kwamen onder water te staan. De Nederlandse economie kromp meer dan die van de buurlanden — inclusief Frankrijk. Van wondereconomie werd Nederland het internationale voorbeeld van een rijk maar fragiel schuldenland. De welvaart is hier hoog, maar de enorme particuliere schulden maken ons zeer kwetsbaar voor schokken op financiële markten.

Uitstekend
Logisch dus, dat het eerste advies van het kersverse Financieel Stabiliteitscomité over de woning- en hypotheekmarkt gaat. Voorzitter Klaas Knot pleitte er donderdag voor om de maximale loan-to-value (LTV), dat is de hypotheekschuld als percentage van de woningwaarde, geleidelijk te verlagen van de huidige 103% naar 90%. Bij zo’n lagere LTV komen huiseigenaren minder snel in schuldproblemen als de huizenprijs daalt en wordt de Nederlandse economie minder kwetsbaar.

In isolatie beschouwd is het een uitstekend voorstel. Een beetje sparen voor je een huis koopt, is helemaal geen onredelijke eis. Zeker niet als het de financiële kwetsbaarheid van huiseigenaren vermindert, en de economie minder volatiel maakt.

Armoedig
Maar het is ook een armoedig voorstel. De hoge hypotheekschuld is maar een deel van het verhaal. Het Stabiliteitscomité negeert het pensioenstelsel, de disfunctionele huizenmarkt en de rol van de hypotheekrenteaftrek. Om met dat laatste te beginnen: lenen Nederlanders nou zoveel omdat de LTV-grens te hoog ligt, of omdat de overheid hypotheekschuld subsidieert? Die laatste factor lijkt me de echte oorzaak. Renteaftrek maakt lenen goedkoop. Doe daar eerst wat aan, voordat je de botte bijl van een lagere LTV hanteert. Stimuleren en afremmen tegelijk, is onzinnig.

Dit kabinet heeft besloten de rentesubsidie heel langzaam, met een half procent per jaar, af te bouwen. Maak daar een vol procent per jaar van, en de schuldenlast gaat mee omlaag. In een reactie op het voorstel van het Stabiliteitscomité, verkoos het Centraal Planbureau dan ook verlaging van de renteaftrek boven verlaging van de LTV.

Kapot gereguleerd
Er is nog een oorzaak van de wilde stijging van de huizenprijs en hypotheekschuld die het comité negeert: de Nederlandse bouwmarkt is kapot gereguleerd. Lagere overheden bepalen met hun vergunningen en grondpolitiek het bouwtempo en trekken zich nauwelijks iets aan van de vraag naar woningen. Terwijl de huizenprijzen tussen 1995 en 2008 tweeënhalve keer over de kop gingen, nam het aantal nieuwbouwwoningen af met 16%.

De vraag steeg, maar het aanbod bewoog niet mee. Geen wonder dat de huizenprijzen omhoog knalden en Nederlanders zich diep in de schulden staken. Maak bouwen gemakkelijker en het destabiliseerde effect van de huizenmarkt neemt af.

Onredelijk
Maar de blik moet eigenlijk nog breder. Dat starters moeten sparen voordat ze hun eerste huis kopen, is een prima idee. Maar laat diezelfde starters dan niet tegelijk onredelijk hoge pensioenpremies betalen. Lagere LTV voor huizenkopers zou moeten samengaan met afschaffen van de doorsneesystematiek bij pensioenen.

Volgens die systematiek betalen jongeren een even groot deel van hun inkomen aan pensioenpremie, als oudere werknemers. Maar de premie van jongeren kan veel langer renderen. Zij krijgen daardoor relatief weinig pensioenrechten per ingelegde euro. Ouderen krijgen juist teveel. Jong spaart voor oud.

Volgens berekeningen van het CPB bouwt een hoog opgeleide man hierdoor tot z’n 46ste ruim 30% te weinig pensioen op. Mannen van 46 en ouder krijgen bijna 20% te veel. Voor vrouwen en lager opgeleiden zijn de percentages vergelijkbaar.

Als we willen dat jongeren sparen voor hun huis, dan moeten we ze niet gelijktijdig teveel laten storten in het pensioenfonds. Schaf de doorsneepremie af, en verlaag daarna de LTV. In die volgorde.

Wat bezielde de NS om zo veel miljoenen te bieden? Waarom besloot president-commissaris Jan Timmer om het idiote bedrag van € 178 mln op tafel te leggen voor het recht om de nieuwe hogesnelheidslijn tussen Amsterdam en Brussel te mogen uitbaten? Iedereen wist dat het bod vele tientallen miljoenen te hoog was — Timmer voorop. Waarom bood de NS dan toch zo veel?

Het antwoord op die vraag is verrassend simpel: omdat de NS een staatsbedrijf is. De winst van de NS gaat naar de schatkist, verliezen worden aangevuld uit de schatkist. Dus als de NS wordt gevraagd om in ruil voor de hsl-concessie geld te storten op de bankrekening van de overheid, maakt het niet uit welk bedrag men op de acceptgirokaart invult. Het is broekzak-vestzak: wat de NS te veel betaalt, krijgt de schatkist uiteindelijk minder.

Als je bij jezelf moet afrekenen, maakt het niet uit hoe hoog de prijs is. Jan Timmer begreep dat, en noemde tijdens zijn verhoor door de parlementaire enquêtecommissie Fyra de aanbesteding van de hsl daarom terecht een idiote exercitie. Via de NS bood de staat tegen zichzelf. Het gevolg was een veel te hoge bieding.

Hoe hoger het bod van de NS, hoe kleiner de kans op meer marktgeoriënteerde concurrenten op het Nederlandse spoor. Timmer moest langer nadenken over de keuze van zijn bretels — met smileys of toch die met doodskoppen? — dan over het bod op de hsl-concessie, want zijn too-big-to-fail staatsbedrijf kon nooit te veel bieden. Timmer heeft dus gelijk. Maar het is het gelijk van de opportunist. De aanbesteding was idioot, omdat hij wist dat zijn staatsbedrijf zich idioot zou gedragen. Met het aanbesteden van de hsl zelf was niets mis, maar wel met de toelatingseisen.

Na een week van verhoren moet voor de enquêtecommissie één conclusie nu al duidelijk zijn: staatbedrijven moeten niet meedoen aan openbare aanbestedingen. Prijsprikkels werken niet bij staatsbedrijven. Ze misbruiken aanbestedingen om concurrenten met absurd hoge biedingen het leven onmogelijk te maken en hun monopoliepositie te verdedigen. Aanbestedingen zouden daarom alleen open moeten zijn voor private bedrijven die eerlijke marktbeslissingen maken. Als de NS wil meedoen met het spel op de markt, moeten we het bedrijf eerst privatiseren. ABN Amro kan snel naar de beurs, waarom dan niet ook de NS?

Een verzelfstandigd staatsmonopolie als de NS is de slechtst denkbare mengvorm van overheid en markt: het opportunisme van de winst maximaliserende onderneming, gecombineerd met de arrogantie van de monopolistische overheidsbureaucraat. Zo’n combinatie leidt tot hoge kosten en lage klanttevredenheid. Als president-commissaris van een beursgenoteerde NS had Jan Timmer wel drie keer nagedacht voor hij zoveel op de hsl-concessie had geboden. Te veel bieden was dan een ‘idiote exercitie’ geweest.

Eurocommissaris Olli Rehn is streng maar rechtvaardig, in 2013. Nederland voldoet al vijf jaar niet aan de Europese begrotingsregels en ook in 2014 zal het tekort weer flink boven de grens van 3% van het bruto binnenlands product (bbp) uitkomen. De Nederlandse overheid moet met een extra pakket van bezuinigingen en lastenverzwaringen komen, vindt de Finse commissaris voor economische en monetaire zaken.

Maar Rehn is ook rechtvaardig. Nederland heeft al hard bezuinigd in de voorgaande jaren en de nieuwe tegenvallers zijn grotendeels buiten de schuld van het kabinet ontstaan. Daarom laat Rehn de harde eis dat het tekort in 2014 onder de 3% moet uitkomen, tijdelijk los. Een pakket van bezuinigingen en lastenverzwaringen ter waarde van € 6 mrd is genoeg om de eurocommissaris tevreden te stellen. Als het tekort ondanks die extra inspanning toch boven de grens van 3% uitkomt, zal hij een oogje toe knijpen. Minister van Financiën Jeroen Dijsselbloem haalt opgelucht adem. Nog één keer € 6 mrd bij elkaar kaasschaven, dat moet nog wel lukken. Daarna zal Rehn niet meer zeuren om nieuwe maatregelen. Eindelijk rust.

Het begrotingsdrama was tot een goed einde gebracht, dachten we in 2013. Maar inmiddels weten we dat het toneelstuk van Rehn en Dijsselbloem geen drama was, maar een klucht. Debegrotingsproblemen waren namelijk een stuk minder groot dan men twee jaar geleden dacht.

De cijfers zijn duidelijk. Uit het in mei gepubliceerde jaarverslag van het Rijk, blijkt dat het begrotingstekort in 2014 is uitgekomen op 2,3% van het bbp. Dat is een vol procentpunt lager dan op Prinsjesdag 2013 nog werd gedacht. Toen rekende het Centraal Planbureau voor dat het tekort – ondanks de extra € 6 mrd aan bezuinigingen – zou uitkomen op 3,3%. Een procentpunt lager tekort is goed voor een meevaller van pakweg € 6 mrd. Dus ook zonder extra bezuinigingen had Nederland het tekort gehad dat de Europese Commissie oogluikend wilde toestaan.

Kennis van nu
Natuurlijk, het is makkelijk oordelen met de kennis van nu. In 2013 hadden we jaren met alleen maar tegenvallers achter de rug. Logisch dat men pessimistisch begrootte. Ook het CPB was voorzichtig geworden. In maart 2013 – nog voor de deal met Rehn – voorspelde het Planbureau voor 2014 een tekort van 3,4% bij een economische groei van 1%. In september, na de € 6 mrd aan extra bezuinigingen, was dat nog altijd 3,3% tekort bij slechts 0,5% groei.

Maar in de loop van 2014 bleek dat de economie sneller groeide, en dienden de eerste meevallers zich aan. Het CPB verhoogde de groeiraming naar 0,75% en verwachtte dat het tekort toch onder de 3% zou uitkomen. In werkelijkheid trok de groei nog meer aan en kwam voor heel 2014 op 0,9% uit.

Door het snellere herstel was Nederland € 2,9 mrd minder kwijt aan uitkeringen. Een andere grote meevaller kwam uit de zorg: maatregelen om de uitgaven aan geneesmiddelen te beperken pakten effectiever uit dan gedacht, waardoor de zorgkosten met € 2,7 mrd minder groeiden dan gedacht. Samen met nog een aantal mee- en tegenvallers (de gasbaten kwamen € 700 mln lager uit), resteerde per saldo een meevaller van ruim € 6 mrd, waarmee we Rehn met terugwerkende kracht tevreden hadden kunnen stellen.

Te somber
De voorstanders van extra bezuinigingen waren in 2013 dus te somber. Maar de tegenstanders ervan waren dat ook. Veel economen en politici waarschuwden op luide toon dat het kabinet met de extra maatregelen de economie kapot zou bezuinigen. Daardoor konden er nieuwe tegenvallers ontstaan die de bezuinigingen teniet zouden doen. Bezuinigen is contraproductief, vreesden zij. In werkelijkheid volgde op de extra bezuinigingen een periode met vooral meevallers. Dijsselbloem kon al vaker lachen en inmiddels praat men in Den Haag al weer enthousiast over extra geld voor onderwijs, zorg en defensie.

De bezuinigingen en lastenverzwaringen van 2013 waren niet echt nodig, maar ook niet echt schadelijk. Dat is een milde conclusie die vreemd contrasteert met de felheid van de politieke discussie toen.

(eerder in FD)

Hoeveel windmolens je ook in de Noordzee zet, hoeveel daken je ook vol legt met zonnecellen, we kunnen niet zonder fossiele brandstoffen. Misschien dat we in de verre toekomst kunnen stoppen met het verbranden van kolen en gas, maar de komende jaren blijven conventionele energiecentrales nodig. Als het niet waait levert de windmolen geen stroom en zodra de zon onder is komt er geen joule meer van het dak. Gelukkig maar dat we dan onze moderne kolen- en gascentrales nog hebben, anders ging het licht uit in de Hollandse woonkamers.

Zo werd het ons althans de afgelopen jaren uitgelegd. Voor de energiezekerheid is een ‘flexibele energiemix’ nodig, een mix tussen duurzaam en traditioneel, vertelden de energiebedrijven keer op keer. Men sprak plechtig over ‘het in balans houden van de driehoek’ van duurzaam, gas en kolen.

Dat klonk zo evenwichtig, dat ik het nog geloofde ook. Maar sinds afgelopen maandag weet ik dat het gebakken lucht was. Maandag publiceerde het Centraal Bureau voor de Statistiek alarmerende cijfers over de Nederlandse uitstoot van CO2. In het eerste kwartaal van 2015 lag de CO2- emissie maar liefst 8,1% hoger dan een jaar eerder. Ruim de helft van die toename lag aan het weer: afgelopen winter was minder zacht dan die van vorig jaar. Maar daarvoor gecorrigeerd veroorzaakte Nederland nog altijd 3,8% meer CO2-uitstoot.

De reden? Onze energiebedrijven draaiden op volle toeren. Er werd veel meer elektriciteit opgewekt in de Nederlandse gas- en kolencentrales. Niet omdat we buitengewoon veel dikbewolkte, windstille dagen hadden, waardoor de conventionele centrales moesten bijspringen. En ook niet omdat Nederlanders het afgelopen kwartaal massaal hun terrasverwarmers en infraroodsauna’s aanzetten. Nee, de extra stroomproductie verdween naar het buitenland. Daar was blijkbaar veel vraag naar Nederlandse stroom. Onze energiebedrijven konden goed geld verdienen op de Europese elektriciteitsmarkt, en gooiden daarom wat extra kolen op het vuur.

De driehoek hoefde blijkbaar even niet in balans te zijn, de flexibele energiemix mocht met een flinke dosis extra kolen en gas worden gemengd. Het buitenland vraagt, dus wij laten de centrales draaien. En al die internationale afspraken over CO2-reductie? Daar kijken we later wel weer eens naar.

In 2014 verbrandden we in Nederland 14,5 miljoen ton kolen. Dat was 12% meer dan een jaar eerder en 25% meer dan in 2011. Je moet terug naar 1966 — de gaswinning in Slochteren was pas net begonnen en Nederland sjouwde nog met kolenkitten — om een jaar met hoger verbruik van kolen te vinden.

De energiebedrijven poken hun kolencentrales op, om zolang het kan en mag, nog even flink te verdienen aan CO2-intensieve elektriciteitsproductie. Zo simpel is het.

Les één in het Handboek voor de politicus: creëer een vijand. Kies een maatschappelijke factor die je de schuld kan geven van alle ellende. Zorg voor een focuspunt waarop de burger zijn woede kan richten. Beloof vervolgens deze schuldige factor weg te nemen.

Een politiek talent als Jesse Klaver kent deze les natuurlijk. Tijdens zijn eerste speech als leider van GroenLinks onthulde hij daarom met veel grote woorden de nieuwe vijand van zijn partij: het ‘economisme’. Het maatschappelijk debat in Nederland wordt gedomineerd door dit economisme, vindt Klaver. Elk aspect van onze samenleving is teruggebracht tot een simpele rekensom, terwijl er zoveel belangrijkere zaken zijn. Rechtvaardigheid, bijvoorbeeld, en duurzaamheid. En niet te vergeten: compassie.

Prachtige woorden. Eindelijk een partij die belooft een einde te maken aan het nihilisme van de rendementsdenkers, de efficiencypredikers en de spread­sheetpolitici. Weg met dat gezeur over kosten en baten, lang leve de compassie! Te lang is Nederland geregeerd door bureaucratische bonentellers, die niets liever doen dan prachtige plannen afserveren met inspiratieloze argumenten over doelmatigheid en kosteneffectiviteit. Die dorre boekhoudersmentaliteit heeft de zorg kapot gemaakt, de kunst vernietigd en het onderwijs veranderd in een talent verslindende fabriek.

Dat is het beeld. Nu de werkelijkheid. Rendementsdenkers krijgen bij de Nederlandse overheid geen poot aan de grond. Doelmatigheid speelt alleen op papier een rol. Politieke overwegingen winnen het altijd van economische argumenten. Den Haag heeft een stuitend gebrek aan economisme. Enorme geldverspilling is het gevolg.

Het waren politieke, niet economische argumenten, die Den Haag ertoe brachten de Betuwelijn aan te leggen, zonder eerst de aansluiting op het Duitse spoor te regelen. Politici bedachten de kostbare HSL-tunnel onder lege weilanden in Zuid-Holland. Geen econoom had € 11 mrd uitgetrokken voor zo’n langzaam in de Hollandse modder wegzakkende spoorlijn.

Economen wijzen al decennia op de negatieve economische gevolgen van hypotheekrenteaftrek, de armoedeval, vergrijzing, lage investeringen in onderwijs en R&D, niet-ingeprijsde milieu­schade, verouderde regels op de arbeidsmarkt en wat al niet meer. De politiek luistert zelden. Als er al maatregelen worden genomen, zijn het zwakke compromissen die het echte probleem zelden oplossen. Wat meer economisme en wat minder ‘politicisme’, zou het beleid beter maken.

In 2011 onderzocht de Rekenkamer de wijze waarop de overheid subsidieregelingen evalueert. De resultaten liegen er niet om. Het Rijk verdeelt jaarlijks zo’n € 6 mrd, via 633 verschillende subsidieregelingen. Daarvan werden er tussen 2005 en 2009 niet meer dan 121 geëvalueerd; dat is minder dan 20%. Maar bij de meeste evaluaties werd niet gekeken naar zoiets essentieels als doelmatigheid van de subsidie. Dat was slechts bij 59 evaluaties het geval. In de meeste gevallen zonder succes, overigens. De Rekenkamer vond maar negen evalu
aties met een conclusie over de effectiviteit. In vijf daarvan werd de subsidie als niet-effectief beoordeeld. Vier subsidieregelingen waren (deels) effectief. Van minder dan 1% van de Rijkssubsidies weten we dus dat ze doelmatig zijn. De rest wordt uitgedeeld op goed geluk.

De overheid geeft niet alleen subsidies, maar probeert ook via belastingkortingen doelstellingen te bereiken. Bijvoorbeeld door lagere belasting op zuinige auto’s en vrijstellingen voor kleine zelfstandigen. Jaarlijks geeft het Rijk €18,5 mrd uit aan dergelijke regelingen. Ook hier dook de Rekenkamer op. Minder dan de helft van de 86 belastingregelingen blijkt te worden geëvalueerd op doelmatigheid. Daarvan zijn er 28 effectief. Het beeld is dus iets gunstiger dan bij de subsidies, maar nog altijd weet de overheid van ruim twee derde van de belastinguitgaven niet of het geld goed wordt besteed.

Maakte Den Haag maar wat vaker de ‘simpele rekensommen’, waar Klaver over klaagt. De overheid zou er doelmatiger van worden, de verspilling zou verminderen. Er bleef dan meer geld over voor beleid; ook voor de duurzame en rechtvaardige beleidsagenda van GroenLinks.

Juist economisme maakt compassie betaalbaar.

(Deze column eerder in FD)

Het staat er zo dapper, onderaan deze rubriek: ‘In Het Raderwerk verklaart macro-econoom Mathijs Bouman ontwikkelingen in de economie.’ Een nogal hoogmoedige doelstelling, vindt u misschien. Maar ik doe toch met veel plezier iedere week een poging.

Deze week gaat het echter niet lukken. De ontwikkelingen in de op de financiële markten zijn momenteel zo bizar, dat het vinden van een steekhoudende verklaring kansloos is. Alles ging de afgelopen dagen precies andersom als gedacht. Prijstrends braken, grafieklijnen knakten en prognoses konden de prullenbak in.

Het extreemst waren de ontwikkelingen op de Europese obligatiemarkt. Na vele maanden van daling, schoten de Europese rentes opeens omhoog. De Duitse tienjaarsrente, de belangrijkste benchmark in Europa, tikte op 20 april de 0,06% aan, nauwelijks boven de nul. Veertien handelsdagen later stond de Duitse rente maar liefst tien maal zo hoog, op 0,6%.

Natuurlijk, 0,6% is nog altijd een rente van bijna niets, maar het prijsgeweld op de obligatiemarkt, dat met zo’n vertienvoudiging van de rente gepaard gaat, is enorm. Ook op andere Europese obligatiemarkten waren de bewegingen heftig. Zo steeg de Nederlandse rente van nog geen 0,2% eind april naar ruim 0,9% deze week.

De schok op de obligatiemarkt trilde door op andere markten. Met obligatierendementen weer een boven de nul, was er eindelijk een alternatief voor aandelen. Beurskoersen gingen hard onderuit. De AEX verloor in acht dagen tijd 6% en staat nu weer stevig onder de eerder zo feestelijk gepasseerde 500-puntengrens. De hogere rente leidde ook voor een hogere eurokoers. De euro tikte deze week $1,13 aan en was daarmee 5% duurder dan eind april.

Slappe verhalen
Hogere rente, lagere beurskoersen en een duurdere euro; het is allemaal precies tegengesteld aan de trend van de afgelopen maanden. Wat is er aan de hand? Analisten worden betaald om dit soort heftige bewegingen te duiden, maar kwamen met slappe verhalen.

Het zijn de Grieken, beweerde een analist. De onderhandelingen met Europa gaan slecht, dus de kans op een nieuwe eurocrisis neemt toe. Dat gevaar wordt nu ingeprijsd op de obligatiemarkt. Maar het Griekse probleem speelt al maanden en er kwam juist de afgelopen week wat positief nieuws uit het overleg. Dus dit kan de verklaring niet zijn.

De Europese economie herstelt, probeerde een andere analist, wijzend op de nieuwe, optimistische prognose van de Europese Commissie. Hogere groei gaat zorgen voor hogere rentes, daar neemt de markt alvast een voorschot op. Deze verklaring klinkt al iets logischer, maar kan de daling op de aandelenbeurzen niet verklaren. Als Europa weer groeit, zouden aandelen juist duurder moeten worden.

Weer een andere analist wees op de duurdere olie. De olieprijs is sinds maart met 20% gestegen. Het gevaar voor deflatie in Europa is daardoor afgenomen. De Europese Centrale Bank (ECB) zou wel eens kunnen besluiten het opkoopprogramma waarmee eind maart werd begonnen, vervroegd af te bouwen. Maar de olieprijs steeg ook al toen de rentes nog daalde. Bovendien mag je toch hopen dat de ECB onderscheid kan maken tussen goede prijsdalingen (goedkope grondstoffen) en slechte prijsdalingen (lagere lonen).

Wat de gek er voor geeft
De plotselinge rentestijging kwam dus niet door de olieprijs. Maar de ECB heeft er waarschijnlijk wel veel mee te maken. Men koopt sinds vorige maand zo massaal obligaties op, dat de prijsvorming op de financiële markten volstrekt is losgezongen van de fundamentals. Niemand weet meer wat de Duitse of Nederlandse obligaties eigenlijk zouden moeten kosten, want de ECB let niet op de prijs. Waarde en prijs correleren niet meer. Een obligatie is waard wat de gek er voor geeft, en de gek komt uit Frankfurt en heeft oneindig diepe zakken.

Beïnvloeden van financiële prijzen is precies wat de ECB met het opkoopprogramma beoogt. Maar het gevolg is dat financiële markten zijn veranderd in een dwaze tombola, waarin het toeval de prijzen bepaalt, en niet de echte economie. Voor een econoom ziet dat er buitengewoon griezelig uit.

 (Verscheen eerder hier)