Topman Martin Winterkorn probeerde de dans eerst nog met een nederig excuus te ontspringen. De 68-jarige professor doctor ingenieur zat recht voor de camera en betuigde zijn diepe spijt over de bedrieglijke praktijken van Volkswagen. Het filmpje deed denken aan de excuusvideo die Rabobank-topman Piet Moerland tijdens de Libor-affaire de wereld instuurde. Onhandig, pijnlijk en bovenal nutteloos.

Want net als bij Moerland was er voor Winterkorn geen houden meer aan. Vijf dagen na het uitbreken van ‘Dieselgate’ stuurden de commissarissen hem naar huis.

Radicale omslag
Het zal ongetwijfeld niet bij dit ene ontslag blijven. Zo’n groot schandaal tast uiteindelijk de geloofwaardigheid van iedereen in de top aan. Er zal een roep komen om cultuurverandering bij VW, een radicale omslag in het denken en een nieuwe bedrijfsstrategie. Dat proces kan niet geloofwaardig worden geleid door de oude leiders.

Maar op korte termijn is het wegsturen van Winterkorn vooral crisismanagement. Er is bij de commissarissen altijd de hoop dat met het offeren van de hoogste baas, de storm zal gaan liggen en de beurskoers uit de vrije val komt.

Ontslag
Hoe realistisch is die hoop? Is ontslag van de ceo goed voor een bedrijf? Er is niet veel, maar wel wat serieus onderzoek gedaan naar die vraag. De voorlopige conclusie luidt dat ontslaan van de topman niets helpt.

Voordat ik dat onderzoek bespreek, eerst de harde cijfers. PWC publiceert ieder jaar een onderzoek naar vertrekkende ceo’s van de 2500 grootste beursgenoteerde bedrijven ter wereld. Dit onderzoek startte in 2000, dus inmiddels is er een database met vijftien jaar aan informatie opgebouwd.

Zittingsperiode
Daaruit blijkt dat in West-Europa en Noord-Amerika jaarlijks gemiddeld 13,5% van de ceo’s het bedrijf verlaat. De gemiddelde zittingsperiode is dus ongeveer zeven à acht jaar. De meeste ceo’s die hun post verlaten, doen dat vrijwillig. Daarnaast stapt jaarlijks gemiddeld bijna 7% van de ceo’s van grote West-Europese bedrijven op volgens planning. Ze gaan met pensioen of vinden in goed overleg een andere baan. In de Verenigde Staten en Canada is dat zelfs 7,6%.

Pakweg 2,5% van de ceo’s moet jaarlijks het veld ruimen vanwege een fusie of overname. En ruim 4% (West-Europa) en 3% (Noord-Amerika) van de ceo’s wordt jaarlijks met harde hand het bedrijf uitgewerkt. Het opvallende is dat dit percentage in Europa hoger is dan in Amerika. De afrekencultuur zou in de Nieuwe Wereld groter zijn dan in de Oude. Maar in werkelijkheid lijkt het dus eerder andersom.

Helpt het ook? Volgens onderzoek van Margarethe Wiersema, hoogleraar aan de University of California, gaat een bedrijf in elk geval niet beter presteren na het wegsturen van de ceo.

Operationele winst
Op basis van een onderzoek naar ontslagen bij 500 grote Amerikaanse bedrijven stelt zij dat bij bedrijven die de ceo ontslaan, de operationele winst in de twee volgende jaren niet verbetert. Niet ten opzichte van de eerdere prestaties onder de oude ceo, en ook niet ten opzichte van andere bedrijven in de sector.

Ze doen het zelfs slechter vergeleken met bedrijven die een geplande en vrijwillige overgang naar een nieuwe ceo doormaken. Wiersema concludeert: ‘Ik heb geen enkele maatstaf kunnen vinden die aangeeft dat ontslag van de ceo een positief effect heeft op de prestaties van het bedrijf.’

Traumatisch
Ontslag van de topman is een traumatische ervaring voor een bedrijf, stelt Wiersema. Commissarissen reageren vaak te impulsief op de externe druk van beleggers en analisten, waardoor ontslag en opvolging slecht worden gemanaged. De wens om de buitenwereld tevreden te stellen regeert, en men kiest vaak voor een ongeschikte maar bekende buitenstaander in plaats van een opvolger van binnen het bedrijf.

Die laatste fout lijkt Volkswagen niet te maken. Winterkorn is opgevolgd door insider Matthias Müller de huidige baas van dochterbedrijf Porsche. Dat is goed voor de continuïteit van het bedrijf, zou Wiersema zeggen. Maar misschien is het niet continuïteit, maar juist disruptie dat Volkswagen nu nodig heeft.