‘In de laatste twintig jaar was de relatie van overheid en ondernemers er een van een slager die in de ogen van een koe kijkt, het een mes op de keel zet en vraagt: “Wat krijgen we vandaag, melk of vlees?”’
Dat waren de woorden van Dmitri Potapenko, eigenaar van enkele Russische winkelketens, tijdens het Moskou Economic Forum in 2015. De bijeenkomst ging eigenlijk over externe bedreigingen van de Russische economie. Maar Potapenko gebruikte de gelegenheid om zijn gal te spuwen over de corruptie in Rusland zelf. Want hij werd niet aangevallen door het buitenland, maar door de corruptie van de Russische overheid, die maar één vraag stelt aan de ondernemer: geef je melk of vlees vandaag?
Corruptiedeskundige Yulia Krylova, afgestudeerd in Sint-Petersburg en daarna als onderzoeker in de Verenigde Staten werkzaam, schreef Corruption and the Russian Economy, een boek over de corruptie in Rusland dat in 2018 verscheen. Het citaat over de slager en de koe komt uit dat boek. Krylova deed onderzoek naar het effect van corruptie in Rusland op de bereidheid van ondernemers om risico te nemen, om bedrijven te stichten, om hun nek uit te steken.
Voor alle duidelijkheid: corruptie in Rusland gaat verder dan het omkopen van een enkele ambtenaar om sneller een vergunning voor het een of ander te krijgen. Dergelijke corruptie is wijd verspreid in de wereld. Economen dachten zelfs ooit dat het een gunstige vorm van corruptie was: een envelop met inhoud onder tafel zou het smeermiddel zijn dat van een stugge bureaucratie een geoliede machine maakte. Ergens in de jaren negentig van de vorige eeuw kwam het besef dat ook deze vorm van corruptie zeer schadelijk was. ‘Ik kan niets sneller laten gaan, maar wel alles eeuwig vertragen’, legde een Indiase ambtenaar uit, en toen begrepen economen het: corruptie zet de economie juist stil.
Elke vorm van corruptie bleek schadelijk en daarmee werd ook het verzamelen van informatie over de mate waarin landen en overheden corrupt waren, een zinvolle activiteit. Transparency International ging onderzoek doen naar corruptie en kwam met de Corruption Perspective Index, een rangorde op basis van enquêtes onder experts en zakenmensen. De Wereldbank deed ook corruptieonderzoek en kwam met verschillende ‘governance indicators’ om het gedrag van overheden te meten.
Volgens beide indicatoren scoort Rusland buitengewoon slecht. Bij Transparency International staat Rusland in 2021 op plaats nummer 136 van de 180 onderzochte landen. In Europa is geen slechtere score te vinden. Oekraïne staat trouwens niet veel hoger. De Wereldbank stelt dat Rusland, vergeleken met het gemiddelde van landen in Europa en Centraal Azië een minder effectieve overheid, slechter regelgeving, minder rechtsstatelijkheid en slechtere controle op corruptie heeft.
Logisch, want in Rusland gaat de corruptie dus veel verder dan smeergeld en omkoping. Ambtenaren en toezichthouders pakken ook rechtstreeks bezitting en soms zelfs hele bedrijven af. De Russische ombudsman voor ondernemersrechten stelde in 2012 al dat in tien jaar tijd bijna drie miljoen Russische ondernemers het slachtoffer werden van onrechtmatige gevangenneming en diefstal van bedrijfseigendommen. Reiderstvo is de Russische term voor deze illegale, maar zelden vervolgde vorm van pure roof. Op de website reiderstvo.org houdt Yulia Krylova precies bij welke bedrijven er aan ten prooi vallen.
Dit soort corruptie heeft het ondernemerschap in Rusland vermoord, zo betoogt Krylova in haar boek nauwgezet. Het verarmde de goedwillende burgerij en creëerde een klasse van kleptocraten. De stem van de middenklasse is sindsdien verstomd en machthebbers kunnen doen wat ze willen.
‘De vis rot vanaf de kop’ citeert Krylova een Russisch (en Nederlands?) spreekwoord. Het begint dus bij Poetin. Het was zijn corruptie en zijn vriendjespolitiek, het waren zijn paleizen en megajachten die de Russische middenklasse vermoordden. Zijn dromen over oude rijken en invloedssferen konden materialiseren tot een militaire inval in een buurland, omdat iedereen met geld en invloed aan zijn corrupte kliek schatplichtig was. Of anders wel: er doodsbang voor was.
Dat het monster van corruptie ondernemerschap en welvaart vernietigt wisten we. Dat het ook met veel geweld buurlanden binnenvalt weten we sinds deze week.