Winstmarges stijgen in Nederland, maar wordt er ook gegraaid?

Nu ook in Nederland: graaiflatie. Eerst maakten vooral de Amerikanen zich zorgen over de stijgende winstmarges. Daarna becijferde de Europese Centrale Bank (ECB) dat bedrijven de stijgende kosten soms meer dan evenredig doorberekenen. En nu blijken ook Nederlandse bedrijven de inflatie op te drijven.

RaboResearch, de onderzoekstak van Rabobank, toonde dit vrijdag aan in een nieuwe analyse. Het bewijs is nog niet keihard — daarover later meer — maar het lijkt er sterk op dat eind 2022 afzetprijzen meer stegen dan de kosten van inkoop. Winstmarges werden groter, waardoor de inflatie verder steeg.

Toch zou ik dit niet automatisch ‘graaiflatie’ willen noemen. Die term suggereert een veroordeling, alsof we motief en gevolg van de winststijging al kennen. Laten we het voorlopig houden op ‘winstflatie’: inflatie veroorzaakt door stijgende winstmarges. Graaiflatie maakt boos, winstflatie nodigt uit tot koele analyse.

Klant de klos
RaboResearch maakt met dat laatste een goed begin. Aan de hand van cijfers over onder meer productie, prijzen van grondstoffen en halffabricaten, loonkosten en afschrijvingen, worden de bijdrages aan de winst uitgesplitst. Begin 2022 hielden bedrijven de winst op peil door te bezuinigen op grondstoffen en andere input. Wereldmarktprijzen van energie, metaal en graan schoten omhoog, dus men ging op zoek naar alternatieven en efficiëntieverbeteringen, en legde soms zelfs de fabriek stil om verliezen te voorkomen.

Dat speelde ook in de tweede helft van vorig jaar een rol, maar daar kwam een andere factor bij: afzetprijzen gingen sneller omhoog dan inputprijzen. Anders gezegd: terwijl de grondstofprijzen op de wereldmarkt weer wat daalden, gebeurde dat niet met de prijzen van de afzet. Er was daardoor sprake van meer dan 100% doorberekening van de kosten. De winstmarges stegen en de klant was de klos.

Gebrek aan data
Helder verhaal. Nu een kanttekening. Tot spijt van RaboResearch lukt het door gebrek aan data niet om deze analyse voor afzonderlijke sectoren te doen. We weten dus niet of de margestijging bijvoorbeeld in de energiesector speelt of dat het in alle bedrijfstakken gebeurt. Eerder onderzoek van de ECB suggereert dat de Europese winststijging vooral in de energie- en de landbouwsector speelt en veel minder in de dienstensector.

En in de supermarkt dan? Daar zijn de prijzen immers flink gestegen. Maar dat wil nog niet zeggen dat ook de winstmarges groter werden. Ahold Delhaize presenteerde in februari hoge winst, maar de Europese winstmarges waren gedaald. In de Verenigde Staten gingen de marges wel omhoog. Unilever rapporteerde hogere winst en lagere marges. Maar dat is gewone prijsinflatie, geen winstflatie.

Voor de echte winstflatie moeten we misschien verder terug in de productieketen, denkt RaboResearch, naar de tussenhandel en de verwerking van grondstoffen. Bedrijven die voor de inkoop langlopende contracten tegen lage prijzen sloten, maar nu wel al de hoge prijzen doorberekenen. Dit is een hypothese, want zoals gezegd, er is geen sectorale analyse.

De hamvraag blijft: is deze winstflatie ook graaiflatie? Maken bedrijven misbruik van de inflatie? Klanten verwachten prijsstijging, dus waarom er niet een schepje bovenop doen? Of in elk geval toekomstige prijsverhogingen naar voren halen, omdat ze nu minder opvallen. Daar hoef je met concurrenten geen verboden afspraken over te maken; als de één het doet, kan de ander stilzwijgend volgen. Graaiflatie dus.

Of is er iets anders aan de hand? Ondanks de hoge inflatie steeg vorig jaar het beschikbaar inkomen van de gemiddelde Nederlander. Dat kwam doordat er meer werd gewerkt en verdiend en doordat de overheid met enorme steunpakketten de koopkracht compenseerde. Dat laatste leidde vaak tot overcompensatie. Ondanks het lage consumentenvertrouwen, kon de consumptie stijgen met maar liefst 6,7%. Daardoor werd 2022 toch een jaar van schaarste, tekorten en oververhitting. Precies de omstandigheden waarin bedrijven normaal gesproken hun winstmarges verhogen. Er is immers vraag genoeg.

Is dat graaien? Ik zou het eerder marktwerking noemen, noodzakelijk om vraag en aanbod in evenwicht te brengen. De Rabo-economen hebben puik werk geleverd, maar voor een finaal oordeel over de gestegen winstmarges is er nog echt meer onderzoek nodig.

FD