Experimenteer met beleid

Het was alles of niets voor de Europese vliegtuigproducent Airbus. De 193  bestelde a380 ’s waren eindelijk gereed en het grootste passagiersvliegtuig ter wereld kon voor het eerst de lucht in. Op een door Airbus vastgesteld uur gingen op vliegvelden in Europa, Azië en Amerika in totaal 154  duizend passagiers tegelijk aan boord van deze gloednieuwe superjumbo’s.

De nerveuze piloten startten de motoren van de dubbeldeks vliegtuigen en taxieden naar de startbaan. Op het Airbus-hoofdkantoor hield men de adem in. In theorie zouden de reusachtige toestellen moeten kunnen vliegen. Maar geprobeerd was het nog nooit. Een testvlucht werd als te riskant gezien. Zou er straks in 193  vliegtuigen opgelucht applaus kliken. Of eindigde het luchtvaartexperiment met 193 enorme crashes…

Onzin natuurlijk. De A380  is uit en te na getest. Alleen al voor de testvluchten werden vijf speciale toestellen gebouwd. Tussen de eerste proefvlucht en de eerste commerciële vlucht zat bijna 2 ,5  jaar. Die tijd werd gebruikt om te ontdekken hoe het toestel zich onder alle mogelijk weersomstandigheden en bij iedere mogelijke lading gedraagt. Speciale testpiloten haalden de raarste capriolen uit en de passagier die nu in het nieuwe vliegtuig stapt weet dat alle onderdelen en technische systemen vele malen getest, onderzocht en geïnspecteerd zijn.

We zouden niet anders willen. Niemand durft te vliegen in een toestel dat alleen in theorie van de grond kan komen. Maar waarom organiseren we ons sociaal-economisch beleid dan wel zo? Ingrijpende beleidsveranderingen komen in Nederland meestal tot stand op basis van puur theoretische verwachtingen en abstracte politieke voorkeuren. Getest wordt er nauwelijks. Nieuwe beleidsregimes worden in één keer, voor alle betrokkenen en in alle regio’s ingevoerd. Onderwijsdeskundigen bedenken het vmbo, PvdA-ministers zijn enthousiast, en een jaar later stroomt geen mavoleerling meer door naar de havo. Ambtenaren schrijven een nieuwetaxiwet en alle toeristen in Amsterdam stranden op het Centraal Station. De regering bedenkt een plan voor gratis schoolboeken, en een jaar later zijn de schoolhoofden overspannen en weet geen ouder meer waar hij aan toe is.

Zou het niet handig zijn als we dit soort operaties voortaan eerst op kleine schaal uitproberen, zodat de effectiviteit kan worden vastgesteld en eventuele bijwerkingen in kaart kunnen worden gebracht?

De Britse statisticus Adrian Smith denkt van wel. Hij pleit al twee decennia voor op feiten gebaseerd beleid. Evidence based policy, noemt hij dat. Net als nieuwe medicijnen (of nieuwe vliegtuigen) zou nieuw beleid zich eerst in kleinschalige experimenten moeten bewijzen. Een paar jaar geleden schreef een aantal economen van het Centraal Planbureau een juichend rapport over dergelijke beleidsexperimenten. In de Verenigde Staten worden ze al een halve eeuw toegepast. Met name arbeidsmarktbeleid wordt vaak eerst bij een willekeurig gekozen groep werklozen uitgeprobeerd. Nieuwe scholingsprojecten, sollicitatietrainingen en bijstandsregelingen werden eerst op kleine schaal getest. Dat zouden we in Nederland ook moeten doen, vinden de CPB-ers.

Hoog tijd om dat advies eens op te volgen. Er is een perfect onderwerp om mee te experimenteren: het ontslagrecht. De discussie over versoepeling daarvan is volstrekt vastgelopen in een dogmatische ruzie tussen vakbonden en werkgevers. Werkgevers beweren dat soepel ontslag zal zorgen voor meer werk voor kansarme Nederlanders. De vakbond denkt dat bedrijven de zwakke werknemers dan juist makkelijker zullen ontslaan. Beide partijen weten zeker dat ze gelijk hebben en schreeuwen elkaar dat al een paar jaar toe. Hopeloos

Die tijd hadden ze ook kunnen gebruiken voor een gecontroleerd economisch experiment. De overheid had een klein deel van de economie tot ontslaglaboratorium kunnen verklaren. Neem een groep bedrijven, een beroepsgroep of een regio, en stel daar experimentele ontslagregels voor op. Voor een andere, vergelijkbare selectie blijven de oude regels gelden. Zet deze sociale petrischaaltjes een jaar of wat op kamertemperatuur weg, en bekijk dan het resultaat. Zijn de effecten gunstig? Dan invoeren in het hele land. Zo niet: discussie gesloten.

Maar dat is oneerlijk, hoor je de politici al roepen. We moeten iedereen gelijk behandelen en op mensen experimenteren is onethisch. Dat zal wel. Het is nog veel minder ethisch om alle Nederlanders aan hetzelfde proefballonnetje op te hangenen dan te hopen dat de boel niet naar beneden dondert.