Er kwam meer in dan er uitging en dat was voor het eerst deze eeuw. Vanaf 2000 waren de jaarlijkse uitgaven van de Nederlandse gemeenten per saldo telkens groter geweest dan de inkomsten. Maar in 2016 – het meest recente jaar waarvoor het CBS complete gegevens heeft – stonden de gemeenten weer in het groen. Er stroomde dat jaar ruim €53,8 miljard de gemeentekassen in, terwijl er €53,6 miljard werd uitgegeven; een overschot van zo’n €200 miljoen. Voor 2017 zal dat overschot waarschijnlijk nog hoger zijn. Ter vergelijking: in 2009 bedroeg het gezamenlijke tekort nog bijna €5 miljard.
Overigens gelden deze bedragen alleen als je de gemeentebegrotingen op kasbasis berekent. In de praktijk geldt voor de gemeenten een baten-lastenstelsel, waardoor investeringen in bijvoorbeeld riolen of wegen over meerdere jaren mogen worden uitgesmeerd. Dat is boekhoudtechnisch natuurlijk de juiste manier. Maar om bijvoorbeeld het EMU-saldo (de optelsom van de tekorten en overschotten van de Rijksoverheid en alle lagere overheden) te kunnen rapporteren, berekent men ook de gemeentebegroting op kasbasis. En die begroting belandde in 2016 voor het eerst weer in het groen. Er kwam meer in dan er uitging.
Hoogste tijd voor een gemeentelijke belastingverlaging, zult u misschien denken. En komende woensdag gaat u in het stemhokje op zoek naar de Lokale Partij voor Belastingverlaging. Dan komt u bedrogen uit, want hoewel er veel wordt gemopperd over rioolheffing en onroerendezaakbelasting (ozb), heeft de gemeente over de inkomstenkant van de begroting maar bar weinig te zeggen. Verreweg het grootste deel van de inkomsten bestaat uit overdrachten van het Rijk.
Slechts 11% van de gemeente-inkomsten kwam in 2016 uit belastingen. Maar liefst 69% kwam van het Rijk, meestal via het Gemeentefonds. Nog eens 13% haalden de gemeentes binnen via directe verkopen (vooral van bouwgrond) en 8% betrof zaken als pacht, huur en rente.
De afgelopen jaren is de bekostiging door het Rijk flink toegenomen. Dat komt door de decentralisatie: het Rijk heeft taken overgedragen aan de gemeente, en met die taken kwam een financieringsstroom. Ten opzichte van begin deze eeuw is het aandeel van de Rijksoverdrachten daardoor met 10 procentpunten toegenomen. Tegelijkertijd daalde het aandeel eigen belastinginkomsten juist met 3 procentpunten, van 16% naar 13%. Er is bijna geen ander land in Europa waar de gemeente zo weinig te zeggen heeft over de eigen inkomsten.
De Nederlandse gemeentebestuurder heeft aan de uitgavenkant dus veel meer verantwoordelijkheden gekregen, maar verloor aan de inkomstenkant juist aan autonomie.
Wethouders en gemeenteraad zijn volgens de Rijksoverheid verstandig genoeg om decentrale beslissingen over bijstand, thuiszorg en jeugdhulpverlening te nemen, maar tegelijkertijd te dom om na te denken over de financiering van de gemeentelijke uitgaven.
Het gevolg is dat we woensdag geen hele, maar een halve verkiezing hebben. Daar sta je dan, met het rode potlood in de hand: je mag stemmen over de uitgaven, maar nauwelijks over de inkomsten. Wie betaalt, bepaalt en dat is bij de gemeente dus niet de burger, maar het Rijk.
Bovendien: bij democratische beslissingen is het van belang dat kiezers en gekozenen goed inzicht hebben in zowel de baten als de kosten van beleid. Het zwembad kan open blijven, de thuiszorg kan luxer, maar dan gaan ook de belastingen omhoog. Beide kanten van die medaille zijn van belang.
Moet de woz dan nog verder omhoog, zodat de eigen belastinginkomsten stijgen? Nee, dat is geen goed idee, want de woz belast alleen woningeigenaren. Gemeenten zouden een nieuw belastinginstrument moeten krijgen. Bijvoorbeeld een ingezetenenbelasting, een vast bedrag dat iedere volwassen inwoner moet betalen. Op zo’n nieuwe belasting wordt al jaren gestudeerd, maar geen politicus durft ‘m in te voeren.
Zo’n nieuwe belasting per inwoner zou wel denivellerend uitpakken. Maar de Rijksoverheid kan dat eenvoudig repareren door met de uitgespaarde storting in het gemeentefonds de lasten voor lage inkomens te verlagen. Ik stem voor!