Wilma Mansveld is weg, maar de vragen zijn gebleven. Zoals gebruikelijk ging het direct na publicatie van het Fyra-rapport alleen maar over politieke verantwoordelijkheid. De enquêtecommissie gaf het oordeel ‘Tweede Kamer onjuist geïnformeerd’, en de staatssecretaris stapte op.
Zo. Dat is dat. Het politieke offer is gebracht. Maar helpen doet het niks. Zoals FD-redacteur Alexander Weissink afgelopen week volkomen terecht stelde: ‘Het onderzoek biedt geen antwoord op een van de meest prangende vragen die nu spelen: hoe moet de overheid in de toekomst omgaan met aanbestedingen van het openbaar vervoer?’
Het is een bizarre constatering van Alexander. De enquêtecommissie levert een hand vol schuldigen, maar geen oordeel over toekomstige aanbestedingen. Dat terwijl de 519 pagina’s van het rapport juist vol met feiten en analyses staat, die nodig zijn voor zo’n conclusie. De bal ligt voor het doel, maar de voetballers maken liever ruzie over de opstelling: Mansveld eruit, Sharon Dijksma erin.
Sluit de NS uit
Dan doe ik wel een doelpoging: bij de volgende aanbesteding moeten we valsspelers als de NS uitsluiten. Want de NS deed zich voor als marktpartij, maar gedroeg zich als een rijksdienst. Daardoor mislukte de aanbesteding en rijden er nu nog steeds geen snelle treinen op de hsl.
Het spoorwegbedrijf was veel te optimistisch over het aantal reizigers dat zich met hoge snelheid naar Brussel zou willen laten vervoeren. De combinatie NS-KLM die op de HSL-concessie bood, hoopte op 21 miljoen reizigers per jaar. Concurrenten, en ook de overheid zelf, zaten daar vele miljoenen onder. De veel te hoge passagiersprognose vormde de onderbouwing voor het veel te hoge bod op de concessie. NS-KLM bood € 151 mln per jaar voor het recht om op de hsl te rijden. Dat was ver boven de € 100 mln die de overheid als minimumbod had bedacht, ver boven het bod van concurrenten en ook ver boven het voorstel van het eigen aanbestedingsteam.
Realisme speelde geen rol
Waarom maakte de NS zulke rare sprongen? Omdat ze zich niet gedroeg als een marktpartij. Op een markt werken ondernemingen bedrijfsmatig. Een markt werkt volgens het prijsmechanisme. En de ondernemingen op een markt streven naar winstmaximalisatie. Geen van deze drie principes werd door de NS onderkend.
Allereerst werkte de NS niet bedrijfsmatig. De businesscase voor de hsl werd niet gebouwd op feiten, maar op hoop. Uit de verhoren blijkt dat de NS bijvoorbeeld telkens het meest gunstige scenario voor de economische groei koos, zodat de cijfers fraai uitkwamen. Realisme speelde geen rol, wensdenken wel.
Marktbederf
Ook het prijsmechanisme werkte niet bij de NS. In een schokkende verklaring vertelde NS-commissaris en voormalig Philips-topman Jan Timmer dat de NS feitelijk zoveel kon bieden wat men wilde. Als staatsbedrijf zouden exploitatieverliezen op de HSL slechts leiden tot minder winstafdracht van de NS aan dezelfde overheid die het concessiegeld opstreek. Broekzak-vestzak, concludeerde Timmer en hij verhoogde het hsl-bod nog eens met tientallen miljoenen.
Cynisch en onverantwoordelijk, noemt de commissie deze handelswijze, maar trekt niet de logische conclusie dat het Rijk haar eigen staatsbedrijf nooit mee moet laten doen met een aanbesteding. In elk geval niet als het de verliezen mag verrekenen met de winstafdracht. Dat is marktbederf in de meest pure vorm.
Ambtenaar in vermomming
Toen de NS eenmaal opzettelijk te veel had betaald, besloot het spoorbedrijf dat op idiote wijze goed te maken. Men kocht goedkope Fyra’s om het verlies te dempen. Een irrationeel besluit, want het geld van de concessie komt daar niet mee terug. Dergelijke ‘verzonken kosten’ zouden geen invloed moeten hebben op de strategie van een winstmaximaliserend bedrijf. Maar dat is de NS dan ook niet. ‘Wij deden aan omzetmaximalisatie’, vertelde een NS-directeur aan de commissie. Omzetmaximalisatie, dat is de strategie van de ambtenaar, die zoveel mogelijk potloden en gummen in z’n bureaula verzamelt, niet de strategie van een commercieel bedrijf.
De NS is een omzetmaximaliserende, irrationele en cynische rijksdienst vermomd als commercieel bedrijf. Zo’n onderneming moet je nooit mee laten doen met een aanbesteding. Punt uit.