Breek de monopolies

Apple had twee moreel hoogstaande doelen, toen het 2008 de App Store opende. Het moest een ‘veilige marktplaats’ voor de consument zijn, en een ‘prachtige zakelijke kans’ voor ontwikkelaars. Dat schrijft Apple als reactie op de boete van ruim €1,8 mrd die de Eurocommissaris Vestager maandag oplegde wegens marktbederf.

Tranen schieten in mijn ogen. Apple misbruikt z’n monopoliemacht niet voor zichzelf, men doet het voor u en mij. Voor een betere wereld vol blije consumenten en welvarende ontwikkelaars. Dat ze in Cupertino zelf schofterige winsten maken door die van app-ontwikkelaars af te romen en hen zelfs te verbieden om consumenten op goedkopere alternatieven te wijzen, was slechts een onbedoeld neveneffect. Het gaat Apple niet om het geld, maar om ‘dromen levend houden’, ‘levens verrijken’ en ‘mensen vooruithelpen’.

Deze lachwekkende taal bewijst alleen maar het gelijk van Vestager. De techmonopolies denken met alles weg te komen. De Amerikaanse kartelpolitie laat het al decennia afweten, alleen Europa gaat de strijd aan. Breken van monopolies, daar hebben consumenten en ontwikkelaars nou wel echt iets aan.

FD

Saaie schandalen

Alweer zo’n gruwelijk rapport over ons collectieve falen tijdens de toeslagenaffaire. Wetgevers, uitvoerders, rechters, de hele trias politica krijgt er van langs. Maar er is ook kritiek op de vierde macht, de journalistiek.

Niet omdat die fraude aan de kaak stelde, bijvoorbeeld van Bulgaren. En ook niet omdat journalisten over de vervolging van toeslagenouders schreven. Integendeel, dat was puik werk. Maar er is meer nodig.

Na het onthullen van wat er mis gaat, moeten journalisten duiken op de vraag waaróm het mis gaat. En dan niet door nog meer slachtoffers op te sporen, ministers aan de schandpaal te nagelen, of de roep om ‘meer geld’ van de getroffen sector na te praten. Maar door de regelingen en instituties zelf te analyseren en de systeemfouten op te sporen, op zoek naar de diepere oorzaak. Het gebeurt wel, maar niet genoeg.

Artikelen over instituties zijn vreselijk saai, hoor ik de hoofdredacteuren al klagen. En hoe maak je er tv van? Met een schandaal is het beter scoren dan met een analyse zonder slachtoffer en schuldige. Klopt allemaal, en ook de nieuwsconsument zal er aan moeten wennen. Maar het moet toch.

FD

Prijzen stijgen minder, maar inflatieverwachtingen blijven hoog

De inflatie daalt, maar blijft hardnekkig boven de 2%. In februari lag het consumentenprijspeil in Nederland 2,8% boven dat van een jaar eerder. Voor het eurogebied als geheel was de inflatie met 2,6% nog net iets lager, maar dat is niet genoeg om de zorgen bij de Europese Centrale bank weg te nemen.

Of beter: niet genoeg om de argwaan weg te nemen. Want zo kijken de monetaire autoriteiten momenteel naar de inflatiegrafiek: men is achterdochtig. Wat gebeurt er met de onderliggende inflatie? Stijgen de lonen niet te snel? Zien we al nieuwe prijsstijgingen, bijvoorbeeld vanwege omvarende containerschepen? En vooral: zijn de inflatieverwachtingen van Europese burgers en bedrijven nog wel ‘verankerd’? Als iedereen hoge inflatie normaal gaat vinden en verwacht dat de prijzen blijven stijgen, kan dat leiden tot nieuwe inflatie.

Effecten van de energiecrisis
Een optimist die naar de cijfers kijkt ziet daar overigens niet zoveel bewijs voor. Dat de inflatie zo traag richting de doelstelling van de ECB (2%) beweegt, komt vooral omdat de energiecrisis van 2022 nog steeds door de economie beweegt. Als een golf in een zwembad, die steeds tegen de randen botst en dan opnieuw een baantje trekt. Telkens wat minder hoog en heftig, maar het duurt een tijd voordat het wateroppervlak weer tot rust komt.

Eerst waren het vooral de gas- en elektriciteitsprijzen die hard omhoog gingen. Dat ging zo snel dat ik voor de energie-inflatie in de grafiek bij dit artikel zelfs een aparte as moet gebruiken. Door de dure energie moesten producenten die veel stroom of gas gebruiken hun prijzen verhogen. Industriële producten werden duurder, en later ook goederen die met die producten worden gemaakt. Deze prijsstijgingen vormden de tweede inflatiegolf. Burgers werden daardoor in hun koopkracht geraakt en eisten hogere lonen. Arbeidsintensieve bedrijfstakken – vooral de dienstensector – berekenden die loonkosten weer door in hun prijzen: de derde golf.

Blijft het daarbij? Vast niet. De dienstenprijzen zullen op hun beurt weer andere prijzen beïnvloeden en ook weer doorwerken in nieuwe looneisen. Als het goed is worden de golfen steeds lager – en dat zien we ook in de praktijk – maar de inflatie blijft nog wel even doorklotsen.

Inflatieverwachtingen
Die periode wordt langer als de inflatieverwachtingen hoog blijven. Volgens de laatste enquête van de ECB denken Nederlanders gemiddeld dat de inflatie het komende jaar op bijna 3,5% uitkomt. De verwachting van alle euroburgers ligt op bijna 5%. Kantekening bij die cijfers: het gemiddelde wordt omhoog getrokken door een klein deel van de geënquêteerden dat zeer hoge inflatie verwacht. De mediaan van de verwachtingen (dat is het percentage waar de helft van de antwoorden boven en de helft onder ligt) is lager dan dat gemiddelde. Maar ook volgens deze maatstaf ligt de inflatieverwachting nog ruim boven de 2%. De ECB zal daar een rechtvaardiging van de argwaan in zien.

Jongeren maken zich minder zorgen dan ouderen. Gedurende de hele periode van hoge inflatie waren 18- tot 34-jarigen consequent minder pessimistisch dan andere leeftijdsgroepen. De oudste groep, 55- tot 70-jarigen, hadden meestal de hoogste inflatieverwachtingen, vooral in de eerste jaren van de inflatiegolf.

Ook dat gegeven zegt mogelijk iets over de lange doorwerkingen van inflatie. Mensen die de hoge inflatie van de jaren zeventig en begin jaren tachtig hebben meegemaakt, zijn mogelijk pessimistischer over de goede afloop. Dat zou voor de ECB nog een reden zijn om de voet op de rem te houden. Je wilt niet weer een generatie laten wennen aan langdurig hoge inflatie.

Het collectieve geheugen
Hoe hardnekkig hoge inflatie zich kan vastzetten in het collectieve geheugen, blijkt uit een nieuw onderzoek naar de gevolgen van de vooroorlogse hyperinflatie in Duitsland. Onderzoekers van onder andere de universiteiten van Chicago, Zürich en Tilburg tonen daarin aan dat de huidige inflatieverwachtingen hoger zijn in Duitse steden en regio’s waar een eeuw geleden de hyperinflatie huishield. Ook in voormalig Duitse regio’s in Polen vonden zij dit effect. Op deze plekken houden burgers ook minder vermogen aan in obligaties. Die zijn immers kwetsbaarder voor inflatieschokken.

Blijkbaar wordt inflatieangst van generatie op generatie doorgegeven en kan het verankerd raken in de lokale cultuur. Misschien moeten ze bij de ECB dit onderzoek maar niet lezen, anders gaat de rente misschien wel nooit meer omlaag.

FD

Ongekozen technocraten

VVD en NSC willen geen ministers leveren, PVV en BBB kunnen het niet. Dan moet het maar een extraparlementair kabinet worden. Probleem: niemand weet wat dat is. Kim Putters, een van de betere renpaarden, werd van stal gehaald om het uit te zoeken. Hij sprak met staatsrechtdeskundigen en politicologen, maar in zijn verslag is nog geen begin van een antwoord te vinden.

Wat ‘extraparlementair’ in de 19e eeuw betekende weten we wel. In de podcast Betrouwbare Bronnen legt historicus Pieter Gerrit Kroeger het uit: de formateur stelt los van de Kamer een ministerploeg samen en schrijft een regeringsverklaring vol politieke plannen. Dat wordt voorgelegd aan de Tweede Kamer. Mogen ze ermee aan de slag, of niet?

In hedendaagse termen: we benoemen een stel ongekozen technocraten die de besluiten nemen, het gekozen parlement staat aan de zijlijn. Zelfs Brussel is democratischer georganiseerd. Waarom gingen we eigenlijk naar de stembus? Is dit nou die nieuwe bestuurscultuur?

Zeg VVD, zomaar een mal idee: red de democratie en zet de deur op een kier voor partijen die wél ministers kunnen en willen leveren. Die zijn er echt.

FD

Vergeten prijsmechanisme

We gaan niet altijd vooruit. Soms vergeet de mensheid een superieure technologie. Romeins beton, sterker en duurzamer dan ons beton. Zwaarden van Damascus-staal. Maanlanders die niet omvallen. We konden het ooit, maar de techniek werd vergeten.

Nog een voorbeeld? Ergens begin 21ste eeuw vergaten de Nederlanders het prijsmechanisme. Ooit de superieure oplossing voor ieder schaarsteprobleem, maar nu in de vergetelheid geraakt.

Drukke treinen in de spits? Dan maken Nederlanders niet het spitskaartje duurder en het dalkaartje goedkoper. Nee, het prijsmechanisme is vergeten, dus de NS moet investeren in meer capaciteit voor de hele dag en het treinkaartje duurder maken voor iedereen.

Laden we de elektrische auto’s op een moment dat het net dat niet aankan? Een hoger laadtarief op zulke momenten is logisch. Maar in plaats daarvan moeten laadpalen op piekmomenten helemaal uit, ook voor mensen die best een hogere prijs zouden willen betalen.

Het gevolg: ongebruikte infrastructuur, ontevreden klanten, schaarste die blijft. Zonder prijsmechanisme gaat alles moeilijker. Heeft iemand nog een oeroud economieboek liggen?

FD

Wel lenen voor de verbouwing, niet voor de boodschappen

Voorspelling: als de nieuwe formatiepoging mislukt zal dat weer door ruzie over de rijksfinanciën komen. Het geld is op, er moeten pijnlijke keuzes worden gemaakt, en dat verhoudt zich slecht met verkiezingsbeloftes als grotere bestaanszekerheid, ongeremde zorguitgaven en lagere belastingen voor de gewone man.

De verkiezingswinnaars beloofden de geit en de kool te sparen, maar moeten nu toch kiezen. Wordt het de kool (hogere uitgaven) of de geit (lagere belastingen), of moeten ze er misschien allebei aan geloven? En de belangrijkste vraag: hoe vertellen we het de kiezer?

De ogen sluiten en hopen dat de begrotingsproblemen vanzelf verdwijnen is geen optie. Dat blijkt uit de nieuwste berekeningen van het Centraal Planbureau. Dit jaar al schiet de begroting flink uit het lood: het tekort gaat van 0,6% van het bbp, naar 2,1%. Dat is het begin van een neerwaartse trend. In 2026 zal het tekort, bij ongewijzigd beleid, door de grens van 3% schieten. Ook na de volgende kabinetsperiode zet de stijging door.

Het tekort groeit deels omdat lagere overheden hun uitgaven niet volledig dekken. Vorig jaar liepen de begrotingen van gemeenten en provincies nog glad, maar over een paar jaar komen zij structureel 0,4% bbp tekort. Volgens de Europese begrotingsregels tellen deze tekorten mee bij het begrotingstekort van de overheid. Dat geldt ook voor de begrotingen van de sociale fondsen, van waaruit de uitkeringen worden betaald. Die fondsen hebben de komende jaren juist een structureel overschot: er gaat meer in aan premie dan er wordt uitgekeerd. Daardoor verbetert het overheidssaldo met bijna één procent bbp.

Maar deze plussen en minnen vallen in het niet bij het groeiende tekort van de rijksoverheid zelf. Dat loopt op naar 3,6% aan het einde van de volgende kabinetsperiode. Het Rijk moet dat jaar naar verwachting €45 mrd lenen om de uitgaven te dekken.


Het zijn vooral die overheidsbestedingen die voor het oplopende tekort zorgen. De collectieve uitgaven (inclusief lagere overheden en uitkeringen) stijgen van 39% naar 42% van het bbp in 2028. De collectieve lasten (belastinginkomsten en premies) blijven min of meer gelijk op 39%. Vandaar het gat op de begroting.

Moet het volgende kabinet dat per se wegwerken? Kunnen we niet gewoon vier jaar op een te grote voet leven? In theorie wel. Even afgezien van het feit dat we dan de Europese begrotingsregels, waar juist Nederland zich altijd zo hard voor maakte, met voeten treden; ons land kan wat extra staatsschuld prima lijden. Die schuld is tijdens het vorige kabinet ruim onder de 50% bbp beland (bravo!) en een gecontroleerde toename zal onze kredietwaardigheid niet direct schaden. Als aan de formatietafel wordt besloten om tijdelijk extra te lenen, om de economie en samenleving naar een hoger niveau te tillen, lopen de geldschieters heus niet weg.

Het woord ‘tijdelijk’ is daarbij wel doorslaggevend. Geld lenen om bijvoorbeeld klimaatschade te voorkomen, het onderwijs een impuls te geven, de productiviteit aan te jagen of het elektriciteitsnet op het peil van de 21ste eeuw te brengen, is geen slecht idee. Zeker niet als die investeringen na verloop van tijd leiden tot extra groei en extra belastinginkomsten. Maar zaken als hogere AOW, lagere pensioenleeftijd, gratis gezondheidszorg en lagere belastingen moet je niet financieren met schuld. Dan loopt de staatsschuld niet eenmalig op. Dergelijke kosten blijven elk jaar terugkomen, dus loopt de schuld verder op. Zo krijg je zelfs de ijzersterke Nederlandse kredietwaardigheid kapot. Het is de aloude ‘Gulden financieringsregel’: de overheid mag lenen om te investeren, maar consumptieve uitgaven (uitkeringen, salarissen) moeten via belastingheffing worden gefinancierd. Je mag lenen voor de verbouwing, maar niet voor de dagelijkse boodschappen.

Het door het CPB voorspelde begrotingsgat wordt deels veroorzaakt door investeringen. Althans, het Klimaatfonds, Stikstoffonds en Groeifonds zijn zo wel te beschouwen. Maar een groot deel komt door hogere lopende uitgaven. Hogere uitkeringen, hogere zorgkosten en hogere rentelast. Die lopende uitgaven verdringen de investeringen zelfs. Volgens het CPB zal het aandeel van de overheidsinvesteringen in de totale uitgaven de komende jaren lager liggen dan voor de pandemie. Als het nieuwe kabinet besluit meer te gaan lenen, is dat dus vooral voor de boodschappen en veel minder voor de verbouwing van het land.

FD

Artificiële Ironie

Een nieuw artikel van Brookings over kunstmatige intelligentie en productiviteit. Een van de auteurs: Erik Brynjolfsson, zo’n beetje de Taylor Swift van het AI-onderzoek. Smullen!

Het is een vraag die elke econoom bezighoudt: zal generatieve AI de productiviteit een boost geven? Vooral in dienstensector kan dat gebruiken, want hoeveel computers we ook de kantoortuin insjouwen, de productiviteit groeit nauwelijks. Is ‘GenAI’ de oplossing?

Waarschijnlijk wel, lees ik bij Brookings. En sneller dan gedacht. Het is een optimistisch artikel. Maar tegelijk ook een vreemd stuk. Er staat weinig nieuws in, vooral herkauwde eerdere onderzoeken. En het is, eerlijk gezegd, nogal saai.

De oorzaak staat onderaan het artikel: ‘The authors used GPT4 for writing assistance in producing this text.’ Heb ik een artikel ván AI óver AI gelezen? Ik merk dat ik het daarmee meteen veel minder interessant vind. En minder geloofwaardig. Wat vindt Brynjolfsson nou zelf? Zo’n AI-artikel is misschien snel geschreven (hogere productiviteit), maar levert veel minder op (dus lagere productiviteit). Zou ChatGPT al slim genoeg om daar de ironie van te zien?

Lees het volledige artikel: https://fd.nl/opinie/1508263/artificiele-ironie

Functie elders

Eerst moest hij zo snel mogelijk weg, nu moet hij juist zo lang mogelijk blijven. Mark Rutte wil de nieuwe baas van de Navo worden, maar de formatie zit zo muurvast dat hij zijn commandocentrum in Brussel eerder moet inrichten dan hij het Torentje kan ontruimen.

Staatsrechtsgeleerden verdringen elkaar om de microfoon om deze dubbelfunctie hoofdschuddend te duiden. De Tweede Kamer vraagt zich af: hoe moet dat zonder hem, als wij straks aan onze twintigste informatieronde beginnen? De verkiezingen werden door boos Nederland gewonnen onder de banier van #stemrutteweg, maar zo hadden ze het nou ook weer niet bedoeld. Het blijkt toch handig als de leiding in handen is van iemand die weet wat hij doet.

Zie het als een kans. Laat Rutte naar de Navo gaan en gedoog tijdelijk een extraparlementaire, zakelijke minderheidspremier die het vak kent. Er moet toch nog wel zo’n ervaren PvdA’er zijn die de klus kan klaren? Mariëtte Hamer, Ahmed Aboutaleb, Jeroen Dijsselbloem of Wouter Bos, om er een paar te noemen. Dan kunnen de vernieuwers van NSC meteen ontdekken of zo’n experiment met een ongebonden minister-president bevalt.

FD

Vluchtmotief

Waren het winstnemingen? Joeg de hogere spaarrente Nederlanders van de beurs? Wilden beleggers weg zijn voordat de AI-zeepbel knapt? Of was er gewoon cash nodig voor een nieuwe keuken of een verre vakantie? Naar het motief is het gissen, maar opvallend is de verkoopgolf onder particuliere beleggers zeker.

Huishoudens deden eind vorig jaar €4,4 mrd aan aandelen van de hand. Een record, meldde De Nederlandsche Bank. Opvallend: het grootste deel daarvan werd in december verkocht. Viel de kerst onverwacht duur uit? Wilde men zonder zorgen het nieuwe jaar in? Of probeerde belastingontwijkend Nederland voor 1 januari nog snel wat duur aandelenvermogen naar de belastingparadijselijke spaarrekening te schuiven?

Wat het vluchtmotief ook was, er hebben weer heel wat huisvaders en -moeders de feestdagen verpest met piekeren over de perfecte timing van de markt. Om vervolgens de beursrecords van februari te missen. Waarmee maar weer bewezen is: buy and hold is de beste strategie; voor de portemonnee én voor het humeur. Daarom een verlaat voornemen voor 2024: maak het wachtwoord van de beleggingsapp zoek, en kijk er het hele jaar niet meer naar om.

FD

Problemen oplossen

Kunt u het ook niet meer aanhoren? Telkens weer dat zinnetje: ‘De mensen willen dat we de problemen van dit land oplossen.’ Uitgesproken door zuchtende politici, meestal van rechterzijde, en liefst met een moedeloze lichaamshouding die aangeeft dat ze zelf ook helemaal genoeg hebben van de stroperige formatie. Een stroperigheid die ze zelf veroorzaken, uiteraard.

Waar komt toch dat groteske idee vandaan dat de politiek alle problemen kan oplossen, naar tevredenheid van alle mensen in het land, als men maar eens de handen uit de mouwen zou steken? Politiek gaat niet over simpele oplossingen, maar om ingewikkelde afwegingen van belangen, van kosten en baten.

Oplossingen zijn er genoeg, blader maar door de rapporten. De politiek moet de harde keuzes maken, juist in het besef dat niet alle mensen in het land daar tevreden mee zullen zijn. Waar gaan we bouwen? Wie betaalt de zorg? Hoe snel kan de CO2-uitstoot omlaag? Welke arbeidsmigranten wel en welke niet?

Beloof vooral niet dat alle problemen worden opgelost zodra er een kabinet is. Beloof duidelijke, onpopulaire keuzes. Dan pas verdien je de sleutel van het Torentje.

FD